Ongehoorzaamheid aan de wetten in een land wordt bestraft via de rechter en het openbaar ministerie. Bijvoorbeeld wanneer een verkeersdeelnemer zich niet aan de voorgeschreven maximale snelheden houdt. Wordt dat geconstateerd door de politie, krijg je een boete of in het ergste geval wordt je rijbewijs ingenomen en mag je niet meer rijden. Dat geldt voor iedereen in ons land.
Maar er is een speciale categorie burgers die ambtshalve zich ook aan regels en wetten moeten houden, regels die nog weer anders en soms ook verder gaan dan de regels waaraan een gewone burger zich moet houden. Die ambtsdrager zijn bestuurders, zoals wethouders, burgemeesters, gedeputeerden, commissarissen van de Koning en ministers. Ook ambtenaren moeten zich aan andere en vaak verdergaande regels houden (bijvoorbeeld als het gaat om integriteit). Dit is omdat zij over bevoegdheden en machtsmiddelen beschikken waarvan het misbruik tot ernstige, soms zelfs maatschappij ontwrichtende, gevolgen kan leiden. Daarom worden zij gecontroleerd door gemeenteraden, Provinciale Staten, en het parlement. Tot zover lijkt het allemaal qua structuur geregeld te zijn.
De taken en bevoegdheden van openbare bestuurders zijn nauwkeurig beschreven. Daar kan dus ook geen misverstand over bestaan. Een wethouder “houdt de wet”, net als een burgemeester. Als hij of zij dat niet doet gaat men buiten het boekje en moet dat leiden tot ernstige consequenties voor deze ambtsdragers. Het komt echter zelden voor dat een openbare bestuurder wordt ontslagen. Op gemeentelijk niveau is dat alleen aan de orde als de gemeenteraad een motie van wantrouwen tegen een ambtsdrager of het gehele college aanneemt. Het college moet dan van rechtswege opstappen en een burgemeester moet aftreden.
Nu doet zich in Nederland al langere tijd een fenomeen voor
dat men “gedogen” en “bestuurlijke ongehoorzaamheid” noemt. Wat is dat nu
precies? Dat is het onrechtmatig doen, of juist nalaten, van openbare
bestuurshandelingen. Voorbeeld: in de jaren ‘70 van de vorige eeuw was abortus provocatus
bij wet verboden. Toch vond dit in de praktijk wel plaats en werd het niet door
het OM vervolgt. De naam die men daarvoor bedacht was “gedogen”.
Een tweede voorbeeld is drugsgebruik. Ook dat is wettelijk verboden maar wordt niet gehandhaafd en vervolgd, gedoogd dus.
Dat komt neer op “het mag niet”, maar de overheid handhaaft en vervolgt niet. Feitelijk is dat in een rechtsstaat ondenkbaar. Het gehele staatsbestel is er nu eenmaal op gericht dat democratisch aangenomen wetten nageleefd dienen te worden. En zo niet, dat er dan een straf volgt. Bij een gedoogbeleid wordt dat dus nagelaten.
Een ander voorbeeld is de “bed, bad, broodaanpak” voor uitgeprocedeerde en niet erkende asielzoekers. Burgemeesters zijn bij wet verboden uitgeprocedeerde en afgewezen asielzoekers, dus illegale vreemdelingen, onderdak te verlenen. Toch zijn er gemeenten die dat wel doen en dus feitelijk handelen in strijd met de wet terwijl een wethouder en burgemeester er juist zijn om de wet te houden! Op basis van vaak moralistische gronden wordt de wet overtreden en door de rest van de overheid wordt dat gedoogd. Dat is heel vreemd want als een gewone burger zich niet aan de wet houdt, en dat wordt geconstateerd, dan volgt er direct een bestraffing.
Mijns inziens ondermijnt een dergelijk beleid de rechtsstaat.
Een bestuurder die zich aantoonbaar niet aan de wet houdt zou onmiddellijk van rechtswegen moeten worden ontslagen. Dus in het geval van een burgemeester zou op voordracht van de commissaris van de Koning ontslag aangevraagd moeten worden bij de Koning. Zo ook voor een wethouder, of hier nu een motie van wantrouwen door de gemeenteraad aan ten grondslag ligt of niet. Dat zelfde geldt ook op provinciaal en Rijksniveau.
Als wetten door bestuurders niet meer worden nageleefd, hoelang gaat het dan nog duren alvorens onze rechtsstaat ten einde komt?